Αποτελεί σημαντική πρωτοβουλία για την προστασία και ανάδειξη του αστικού τοπίου καθώς και των μνημειακών και θρησκευτικών του παραμέτρων, το πρόγραμμα «Οάσεις ιστορικής μνήμης και φυσικού Περιβάλλοντος: Μοναστηριακοί Κήποι» της, οικείας, 9ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Με συνολικό προϋπολογισμό 300.000, ένα ικανοποιητικό ποσό για αυτή την περίοδο κατά τη γνώμη μας, δρομολογείται η επισκευή των περιβόλων και του αύλειου χώρου πέντε σημαντικών εκκλησιαστικών μνημείων, που απαρτίζουν τμήμα της κήρυξης της Βυζαντινής Θεσσαλονίκης στον Κατάλογο Μνημείων Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO.
Οι εργασίες που θα γίνουν αφορούν τη βελτίωση υποδομών και κατασκευών του αύλειου χώρου, του περιβόλου των επιλεγμένων μνημείων και την αναβάθμιση του φυτικού μικρο-περιβάλλοντος με βελτίωση του εδάφους, μέσω γεωργικών εργασιών στην υπάρχουσα βλάστηση και φύτευσης ειδών που σχετίζονται με τη διαχρονική παράδοση των μοναστηριακών κήπων. Το αποτέλεσμα φιλοδοξεί να αποδώσει μικρές οάσεις πρασίνου και ησυχίας μέσα στον πυκνό οικοδομικό ιστό, να προστατέψει τα μνημεία και να προσδώσει πηγές αναψυχής στους επισκέπτες (www.pepkm.gr).
Τα μνημεία που έχουν ενταχθεί στην πρωτοβουλία αυτή είναι: οι Άγιοι Απόστολοι, η Αγία Αικατερίνη, η Μονή Βλατάδων, ο Άγιος Νικόλαος ο Ορφανός και η Μεταμόρφωση του Σωτήρα. Με τη ευκαιρία αυτή θα γίνει μια σύντομη παρουσίαση των μνημείων αυτών και πρόταση για μία θεματική πεζοπορική διαδρομή στη Θεσσαλονίκη, που θα ενώσει τα πέντε διάσπαρτα ανά τη Θεσσαλονίκη μνημεία. Είναι ευχής έργον η πρωτοβουλία αυτή να ξεφύγει από τα περιορισμένα πλαίσια εργασιών από την οικεία Εφορεία και την Περιφέρεια, αλλά να γίνει έκφραση και συμμετοχή όλων των πολιτών, της τοπικής κοινωνίας και των ποικίλων επισκεπτών και προσκυνητών.
Στο δυτικό τμήμα της τειχισμένης Θεσσαλονίκης, σε εγγύτητα με τα τείχη και σε μικρή απόσταση βόρεια από την κύρια είσοδο της πόλης στη σημερινή πλατεία Βαρδαρίου, βρίσκονται οι Άγιοι Απόστολοι. Αποτελούσαν το καθολικό (τον κύριο ναό) μοναστηριού που ιδρύθηκε τη δεύτερη δεκαετία του 14ου αιώνα με χρηματοδότηση του τότε Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Νίφωνος. Ακόμη και σήμερα διακρίνεται η μεγάλη έκταση που κατελάμβανε το μοναστήρι και διασώζεται εκτεταμένος αύλειος χώρος, τμήμα του μνημειακού πρόπυλου (της κύριας πύλης της Μονής) και η μοναστηριακή κινστέρνα για δεξαμενισμό νερού. Η αυξημένη χρηματοδότηση από τον Πατριάρχη έδωσε τη δυνατότητα να κατασκευαστεί ένας μεγαλόπρεπος για τα μέτρα της εποχής ναός με ψηφιδωτή διακόσμηση στο εσωτερικό του. Ο αρχιτεκτονικός του τύπος είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος με περίστωο. Έχει έναν κεντρικό τρούλο και τέσσερεις μικρότερους περιμετρικά, τριμερές Ιερό Βήμα, οι αψίδες του οποίου εξέχουν στο ανατολικό τμήμα του ναού. Ο ναός εξωτερικά χαρακτηρίζεται από τις αρχιτεκτονικές διακοσμητικές διαμορφώσεις και τη χρήση πλίνθων για τον κεραμοπλαστικό διάκοσμο. Εσωτερικά τα ψηφιδωτά στο ανώτατο και ανώτερο τμήμα του ναού, συμπληρώνονται από τοιχογραφίες και ορθομαρμαρώσεις χαμηλότερα και περιφερειακά.
Ανηφορίζοντας στα βορειοανατολικά των Αγίων Αποστόλων, η Αγία Αικατερίνη βρίσκεται ανάμεσα στο πυκνοκτισμένο νοτιοδυτικό τμήμα της Άνω Πόλης, με ένα σχετικά μικρό αλλά προσεγμένο αύλειο χώρο γύρω της. Είναι ένας ναός δομημένος εκλεπτυσμένα, με κεραμοπλαστικό διάκοσμο εξωτερικά, δείγμα της αρχιτεκτονικής της Παλαιολόγειας περιόδου, του 13ου - 14ου αιώνα. Ο τύπος του ναού είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος και εσωτερικά διασώζονται τοιχογραφίες. Έχει έναν κεντρικό τρούλο και τέσσερεις μικρότερους περιμετρικά, τριμερές Ιερό Βήμα, του οποίου όμως ουσιαστικά μόνο η κεντρική αψίδα εξέχει εξωτερικά στο ανατολικό τμήμα του ναού.
Ο Άγιος Νικόλαος ο Ορφανός βρίσκεται στην νοτιανατολική πλευρά της Άνω Πόλης, κοντά στα ανατολικά τείχη. Διατηρεί σε μεγάλο βαθμό τον αύλειο χώρο του παλαιού μοναστηριού και διασώζονται ακόμη τμήματα του μνημειακού του πρόπυλου, όπως και στους Αγίους Αποστόλους. Η κάτοψη προσομοιάζει τρίκλιτη βασιλική, σε συνεπτυγμένη όμως μορφή και εξωτερικά έχει απλή τοιχοποιία. Στην ανατολική πλευρά εξέχει η κεντρική και βόρεια αψίδα Εσωτερικά έχει τοιχογραφημένο διάκοσμο της δεκαετίας 1310-1320 που συγκαταλέγεται ανάμεσα στα πιο λαμπρά καλλιτεχνικά δείγματα των πρώτων δεκαετιών του 14ου αιώνα.
Ο ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα, βρίσκεται στη νότια πλευρά της Εγνατίας οδού κοντά στην Καμάρα, σήμερα σε χαμηλότερο επίπεδο από την επιφάνεια του δρόμου, μαζί με έναν μικρό κήπο. Είναι ένα μικρό κτίσμα με τρούλο και χαρακτηρίζεται από την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική του. Η κάτοψη του είναι τετράκογχη εσωτερικά, εγγεγραμμένη σε τετράγωνο. Έχει πολυγωνική αψίδα του Ιερού Βήματος. Στη δυτική πλευρά του ναού προστέθηκε μετέπειτα ένας μικρός νάρθηκας. Έτσι εξωτερικά μοιάζει σχεδόν με ένα ορθογώνιο παραλληλόγραμμο (όπου εξέχει ανατολικά μόνο η αψίδα του Ιερού Βήματος). Εσωτερικά αποκαλύφθηκαν τοιχογραφίες στον τρούλο (Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου – Τουρτά 1997).
Στο πλαίσιο αυτό προτείνεται μία διαδρομή που ενώνει τα μνημεία και περνάει μέσα από την ιστορική Θεσσαλονίκη, ενώ παράλληλα δίνει τη δυνατότητα για επίσκεψη περισσότερων μνημείων της Ρωμαϊκής, Βυζαντινής και Νεώτερης Θεσσαλονίκης, για μία ήπια άθληση μέσω περιπάτου καθώς και βίωση της σύγχρονης ζωής σε ποικίλες συνοικίες και αγαπημένα μέρη της πόλης, για τα οποία θα επιστρέψουμε σε επόμενη παρουσίαση. Προτείνεται η δεξιόστροφη πορεία της διαδρομής, ενδεικτικά από Αγίους Αποστόλους προς Αγία Αικατερίνη και έπειτα προς Μονή Βλατάδων και ούτω καθ’ εξής όπου η διαδρομή ανηφορίζει ήπια εκμεταλλευόμενη τη γεωμορφολογία και τις ισοϋψείς του εδάφους της Άνω Πόλης.
Παραπομπές:
· Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας 2010. Ενταγμένες πράξεις. www.pepkm.gr, αναγνωσμένο στις 02/11/2011.
· Κουρκουτίδου – Νικολαΐδου, Ευτέρπη και Τούρτα, Αναστασία 1997. Περίπατοι στη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Καπόν.
